DE RITU SERVANDO IN CELEBRATIONE MISSÆ SOLLEMNIS

ENCHIRIDION LITURGICUM

DE RITU SERVANDO 

IN CELEBRATIONE MISSÆ SOLLEMNIS

_______________________

Abbreviationes

CE		Cæremoniale Episcoporum
d		Decretum S. C. Rituum
NCR		Novus Codex Rubricarum 1960
RC		Ritus Celebrandi

1. Notio

    Missa Sollemnis ea est, quæ cum Sacris Ministris, cantu, thurificatione, pacis osculo, et aliis cæremoniis a Rubricis præscriptis celebratur.

2. Ministri sacri

    In Missa Sollemni semper adhibendi sunt Ministri Sacri, scilicet Diaconus et Subdiaconus (RC. II, 5). Deficiente tamen Subdiacono et dum non adest, vel Sacerdos vel clericus in maioribus Ordinibus constitutus, potest alius saltem clericali tonsura initiatus, si adsit rationabilis causa, officio Subdiaconi fungi. (C.Rit. d 4181,1).

3. Alii

    Requiruntur insuper duo Acolythi ceroferarii (RC. II, 5) et unus Thuriferarius (RC. IV, 4), et quamvis tres Acolythi in Missa Sollemni sufficiunt, in omnibus functionibus solemnioribus bene adhibetur aliquis in sacrarum actionum scientia rite instructus, ad Cæremoniarii officium exercendum. — Usus celebrandi Missam Sollemnem cum solo Diacono vel Subdiacono, cum præsto non sit aliquis Ministrorum, tolerari nequit (C.Rit. d 3104,2), excepto Hebd. Sancta.

4. Præparanda

    Super Altari locatæ erunt tres tobaleæ, sex candelabra cum Cruce (CE. I,12,11), tabellæ secretarum, Missale apertum, Calix vero et alia necessaria (parvum velum Calicis complicatum, liber Epistolarum et Evangeliorum, pelvicula cum ampullis vini et aquæ, linteum ac tintinnabulum) præparentur in Credentía cooperta velo humerali (RC. II,5).

5. Scamnum

    Item præparetur scamnum oblongum, coopertum aliquo tapete, aut panno, a latere Epistolæ iuxta Altare. S. Rituum C. pluries interdixit sedes camerales (C.Rit. d 3104,4., 3804,11).

6. Paramenta

    In Sacristia Celebrans eadem paramenta, et eodem modo induit, ac pro Missa privata. Diaconus vero et Subdiaconus super albam induunt manipulum et Diaconus stolam eamque ita aptat, ut medium stolæ ubi est crux, sit super humerum sinistrum, et sub suo brachio dextro firmiter alligari faciat (CE. I,9,1). Diaconus et Subdiaconus demum Dalmatica et Tunicella utuntur. Nunquam iam adhibentur planetæ plicatæ (NCR 137).

7. Acolythi habitu clericali et cottis induti serviant (CE. I,11,2). a. Duo ceroferarii debent æquales eligi, ut lumina æqualiter deferant: cumque sumpturi sunt candelabra, accipient quidem manu dextera, ita, ut qui a parte dextera incedit, ponat manum sinistram ad pedem candelabri, dexteram vero ad medium candelabri globum; incedens vero a parte sinistra, ponat dexteram ad pedem, sinistram ad eundem globum: cumque reverentias erunt facturi, illas æqualiter et eodem tempore faciant. Quod si dum cantatur Evangelium, genuflectendum sit, ipsi stabunt simul cum Subdiacono librum tenente, ac si immobiles essent (CE. I,11,8). — b. Thuribulum et naviculam incensi ministraturus, debet æqualiter ac elevatis manibus tenere, videlicet: thuribulum dextera, pollice in anulum maiorem immisso, medio vero eiusdem manus digito. minorem anulum catenulæ elevans, coopertorium thuribuli appositum reget, et sustinebit; sinistra manu pedem naviculæ cum incenso (CE. I,11,7). — c. Cæremoniarius cottam super habitum induat, in functionibus certum locum non habet, sed ubique assistere et discurrere potest, ut ordo necessarius servetur (CE. 1,5,4; C.Rit. d 3398,1; 108).

8. Ingressus ad Altare

    Facta reverentia Cruci, vel imagini illi, quæ in sacristia erit (RC. II,1), præcedit primo Thuriferarius cum thuribulo (secus ad sinistram Cæremoniarii), secundo Ceroferarii cum candelabris, quæ deinde collocantur super Credentia (RC. II,5), postea Cæremoniarius, deinde aliqui ministri cottis induti, si adsint, tum Subdiaconus tecto capite, Diaconus similiter, et ultimo Celebrans etiam tecto capite omnesque iunctis manibus (CE. II,3,1; C.Rit. d 2578,2).

9.  Cum perveniunt ad Altare, stabunt omnes recta linea, sed Cæremoniarius in cornu Epistolæ facie ad cornu Evangelii versa, Ceroferarii erunt omnium postremi hinc inde a lateribus (CE. II,3,2), Celebrans in medio inter Diaconum, a dextris, et Subdiaconum, a sinistris (RC. II,5), dextera deponunt bireta, et ad signum Cæremoniarii, Altari seu imagini Crucifixi Celebrans profunde se inclinat (RC. II,2), Diaconus vero et Subdiaconus (nisi sint Canonici ecclesiæ cathedralis), genuflectere debent (C.Rit. d 1741, 1.2), ita etiam ceteri de clero (CE. I,18,3). Si autem in Altari sit Tabernaculum Sanctissimi Sacramenti etiam Celebrans genuflectens debitam facit reverentiam, et quidem in accessu et recessu omnes in plano presbyterii, Celebrans in infimo gradu quoties insuper genuflectere occurrat (RC. II,2; C.Rit. d 2682,47).

10. Principium Missæ et Confessio

    Facta reverentia Celebrans inchoat Missam recitans Ps.42. Iudica, ac Confessionem faciens alternatim cum Diacono et Subdiacono. At dum pronuntiat «vobis fratres» et «vos fratres», nec non «misereatur vestri», sese ad illos convertit; itemque ministri quum respondebunt: «Misereatur tui...», deinde cum dicent: «tibi Pater...» et «te Pater...» (CE. II,8,31), Thuriferarius genuflexione peracta sese ante Credentiam confert et facie ad Altaris latus conversa in plano genuflectit, agitans thuribulum. Similiter et Ceroferarii procedunt simul, et in angulis posterioribus Credentiæ candelabra cum candelis accensis deponunt, ibidemque genuflectunt prior a dextris, alter a sinistris Credentiæ.

11. Incensatio

    a. Confessione facta Celebrans ascendit cum Ministris in medium Altaris et ponit incensum in thuribulum, ministrante Diacono naviculam et Thuriferario thuribulum (RC. IV,4), qui e latere ascendit fere ad medium suppedanei. Naviculam statim Diacono tradit, atque dexterá manu thuribulum aperit. Diaconus parum inclinatus versus Celebrantem dicit: «Benedicite Pater reverende», osculaturque cochlear et manum Celebrantis ante et post. Celebrans ter incensum ponit dicens: «Ab illo benedicaris...», et deposito cochleari producens manu dextera signum Crucis super thus et thuribulum illud benedicit. Postea Diaconus dimissa navicula accipit thuribulum et dat Celebranti osculata prius catenularum summitate et manu illius dextera; qui facta Cruci profunda reverentia eam ter incensat nihil dicens (RC. IV,4).

b. Diaconus et Subdiaconus hinc inde assistunt Celebranti, cum incensat, et cum transeunt ante Crucem, semper genuflectunt (RC. IV,7), Thuriferario deficiente Cæremoniarius Missale ab Altari amovet, postea reponit. Celebrans autem facta iterum Cruci reverentia, incensat Altare, ter ducens thuribulum æquali distantia, prout distribuuntur candelabra, a medio eius usque ad cornu Epistolæ, ubi demissa manu, thurificat illius postremam partem inferiorem, mox superiorem, bis ducto thuribulo: et conversus ad Altare, elevans manum incensat eius planitiem, seu mensam in parte anteriori, ter ducens thuribulum usque ad medium: ubi facta Cruci reverentia, procedendo thurificat aliud latus Altaris triplici ductu usque ad cornu Evangelii: et pariter incensata inferiori et superiori parte ipsius cornu Evangelii duplici ductu, adhuc stans ibidem elevat thuribulum, et ter incensat superiorem tabulæ partem versus medium Altaris, ut fecit in cornu Epistolæ: deinde manu aliquantulum demissa, incensat anteriorem eius partem, seu frontem, ter ducens thuribulum, dum procedit a cornu Evangelii usque ad medium Altaris, et facta Cruci reverentia, incensat similiter triplici ductu reliquam partem anteriorem usque ad corrm Evangelii: ubi reddito thuribulo ipsi diacono, ab eo ipse solus incensatur. Diaconus in planum descendit et eum triplici ductu incensat, ante et post reverentia facta, Thuriferarius vero stat aliquantulum post Diaconum a quo postea recipit thuribulum, quod in Sacristiam reportat, statimque redit et ante Credentiam stat, vel sedet.

12.   Si vero in Altari fuerint Reliquiæ seu  Imagines  Sanctorum,  incensata Cruce, et facta ei reverentia, antequam discedat a medio Altaris, primum incensat eas, quæ a dexteris sunt, id est, a parte Evangelii prope Crucem, bis ducens thuribulum, et iterum facta Cruci reverentia, similiter incensat bis alias, quæ sunt a sinistris, hoc est a parte Epistolæ: deinde prosequitur Altaris incensationem, ut supra, ter ducens thuribulum in unoquoque latere, etiam si in eo essent plures Reliquiæ vel Imagines, seu etiam plura vel pauciora candelabra (RC. IV,5).

    Si in Altari fuerit tabernaculum Sanctissimi Sacramenti, accepto thuribulo, antequam incipit incensationem, genuflectit, quod item facit, quotiescumque transit ante medium altaris (RC. IV,6).

13. Introitus, Kyrie.

    Celebrans Diacono a dexteris eius, Subdiacono a dexteris Diaconi stantibus in cornu Epistolæ et fere semicirculum efficientibus, legit ant. ad introitum ut in Missa privata, signans se; Ministri et ceteri clerici similiter faciunt (C.Rit. d 4057,5). Eodem modo in cornu Epistolæ stantes alternatim dicunt «Kyrie eleison». Cum a Choro ultimum decantatur «Kyrie», Celebranti et Ministris signum dat Cæremoniarius ad medium Altaris accedendum, ibique stant a tergo Celebrantis unus post alium (RC. IV,7).

14. Sessio.

    Celebrans et Ministri, si cantus «Kyrie» protrahatur, priusquam Celebrans progrediatur in Missa, poterit cum Ministris sedere in scamno (RGM. XVII,6). Celebrans itaque facta Altari profunda reverentia, vel simplici genuflexione sequens Diaconum per latus Epistolæ, per breviorem, ad scamnum progreditur, ibique medius inter Ministros assidet, caput cooperit, ac manus super planetam prope genua extensas tenet. Hæc eadem servabit, dum ad Gloria et Credo, vel etiam ad Graduale et Epistola sedendum erit. (CRit. d 290). Sedet porro usque ad ultimum «Kyrie», ad nutum Cæremoniarii consurgant Diaconus et Subdiaconus, qui dum assurgunt, caput aperient, et sinistram pectori applicabunt, biretum in scamno suo loco relinquent, Celebrans nudabit caput, biretum tradet Diacono, qui ponet illud super scamno. Deinde Celebrans assurgit et cum Diacono dextrorsum et Subdiacono sinistrorsum ad Altare, per longiorem progrediuntur. Post reverentiam, vel genuflexionem Celebrans ascendit ad Altare, Diaconus in gradu superiori infra suppedaneum post Celebrantem, Subdiaconus autem in plano post Diaconum, ut iam supra dictum est.

15. Gloria.

    Celebrans intonat «Gloria in excelsis Deo», his decantatis verbis et non prius, Diaconus et Subdiaconus ascendunt ad altare, Diaconus a dexteris, Subdiaconus a sinistris Celebrantis et cum eo recitant hymnum (RC. IV,7), cum solitis inclinationibus et in fine simul se signant (C.Rit d 4057,5). Si non sit sedendum, Diaconus et Subdiaconus perstant iunctis manibus a dexteris et a sinistris, et tantum circa finem Hymni, quin genuflectant, descendunt in gradum a tergo Celebrantis. Si autem sedendum sit, in suppedaneo simul genuflectunt, et per breviorem, i.e. per gradus laterales Epistolæ pergunt ad scamnum et observant omnia, quæ supra de «Kyrie» dicta sunt. Cum autem a Choro cantatur, vel sub organorum sono recitantur, ad verba, quæ inclinationes exposcunt, caput detegunt ponentes biretum prope genu dexterum, et capitis inclinationem faciunt (C.Rit. d 1563,1:, 3457,3).

16. Oratio.

    Celebrans cantat: «Dominus vobiscum» deinde ad cornu Epistolæ secedit cantaturus «Oremus», Orationem, vel Orationes. Diaconus per eundem secundum gradum, Subdiaconus vero per planum, nulla facta genuflexione una se conferunt cum Celebrante ad cornu Epistolæ et stant retro post Celebrantem. Si post «Oremus» «Flectamus genua» occurrerit, hoc dicitur a Diacono et omnes, una cum Celebrante, flexis genibus per aliquod spatium orant in silentio; dicto «Levate», omnes surgunt (NCR 440).

17. Epistola, Graduale, Tractus, Sequentia.

    Diaconus post finem ultimæ orationis sine reverentia accedit ad dexteram Celebrantis, eique assistit, si Cæremoniarius desit, etiam ad Orationes. Cantata vero Epistola, recedit.

    Subdiaconus circa finem ultimæ Orationis accipit ambabus manibus Librum Epistolarum a Cæremoniario, vel a Ceroferario, deferens illud supra pectus et facta Altari genuflexione in medio (in infimo gradu, C.Rit. d 2682,47), vadit ad partem Epistolæ contra Altare, et ipsemet sustinens Librum, cantat Epistolam, quam Celebrans non legit (NCR 473), sed assistente sibi Diacono a dexteris, legit Graduale, Tractum etc. usque ad «Munda cor». Si vero legendo Epistolam genuflexio præscripta sit, Celebrans genuflectit, quando verba cantantur a Subdiacono, cum Celebrante Diaconus simul cum Subdiacono genuflectunt. Similiter, si «Adiuva nos», «Veni Sancte Spiritus» a Choro cantantur (C.Rit. d 4057,6). Subdiaconus Epistola cantata librum clausum deferens facit iterum genuflexionem in medio Altaris, per planum redit ad Celebrantem in cornu Epistolæ et in ora suppedanei genuflectens, osculatur eius manum libro superpositam, et ab eo benedicitur nihil dicens (RC. VI, 4). Subdiaconus surgit, et librum tradit Cæremoniario vel Ceroferario.

18. Evangelium.

    Celebrans non legit Evangelium (NCR 473), sed accedit ad Altaris medium, imponit ac benedicit incensum in thuribulo, ut ante Introitum (RC. VI, 5). Diaconus in cornu Epistolæ ministrat naviculam, per gradus laterales descendit in planum, a Cæremoniario librum accipit, quem utraque manu ante pectus elevatum tenens, in medio facta genuflexione Altare conscendit et librum in medio deponit (C.Rit. d 4077,3). Mox ante Altaris medium in ora suppedanei genuflexus inclinato capite et manibus iunctis dicit: «Munda cor...», surgit et accipiens librum Evangeliorum de Altari, in superioris gradu Altaris similiter genuflexus et versus Celebrantem capite profunde inclinato petit benedictionem pronuntians «Iube, domne benedicere» acceptaque benedictione et osculata Celebrantis manu vertens se ad sinistram in planum descendit.

19. Thuriferarius cantata Epistola thuribulum et naviculam accipit, Celebranti thuribulum ministrat sicut ante Introitum, e latere Epistolæ; mox in planum descendit, ibi Ceroferarii candelabra accipiunt, et dum Diaconus accipit benedictionem Thuriferarium sequentes ad Altare pergunt et se sistunt retro post Ministros. Ad signum Cæremoniarii facta ibidem simul ab omnibus genuflexione procedunt ad locum, ubi Evangelium cantari solet. Et primo quidem procedit Cæremoniarius, mox Thuriferarius, postea Ceroferarii, dein Subdiaconus et in fine Diaconus librum clausum ante pectus sustinens.

20. Itaque in plano presbyterii (C.Rit. d 192), ad Evangelii cornu consistit Subdiaconus medius inter Ceroferarios, facie ad parietem versa videlicet ad Epistolæ latus (CE. II,8,44), Diaconus autem librum aperiet, apertumque tradet Subdiacono, qui ambabus manibus ad partem inferiorem librum sic ante pectus elevatum tenet, ut facies et oculi tegantur. Deinde Diaconus iunctis manibus cantat «Dominus vobiscum»; deinde sinistram ponit super Evangeliarium (C.Rit. d 2572,11), pollice autem dextera signum Crucis signabit in principio Evangelii, quod erit cantaturus, interim cantans «Sequentia...», deinde seipsum signat, sinistra infra pectus posita. Thuribulum accipit a Thuriferario, qui post ipsum stat a dextris, vel Cæremoniario, et tunc Thuriferarius stat a sinistris, et ter librum ipsum incensat: in medio, a dextris et a sinistris ipsius Evangeliarii, quod correspondet sinistris et dextris Diaconi, et prosequitur Evangelium iunctis manibus. Ad nomen «Iesu», Mariæ et Sancti, versus librum caput inclinat. Si vero in Evangelio verba cantantur ad quæ genuflectendum sit, Subdiaconus et Ceroferarii non genuflectunt, Diaconus versus librum, Celebrans et omnes alii versus Altare genuflectunt (NCR 519).

21. Interim Celebrans post datam Diacono benedictionem retrahens se ad cornu Epistolæ, ibi stat iunctis manibus facie ad Altare versa, donec Diaconus cantet «Dominus vobiscum», tunc vertit se ad illum usque ad finem Evangelii. — Subdiaconus finito Evangelio librum declinet, Diaconus manu dextera indicet Subdiacono textus principium. Subdiaconus librum elevatum deferens via recta absque ulla Altaris vel Celebrantis reverentia (CE. 11,8,46), ad Celebrantem accedit, dextera initium cantati Evangelii ei ostendit. Celebrans dicit: «Per Evangelica dicta...» et osculatur textum. Subdiaconus claudens librum et facta capitis inclinatione, Altari vero debita reverentia in planum descendit traditque Librum Cæremoniario. — Interim Cæremoniarius ducit Ceroferarios, Thuriferarium et Diaconum ad Altare, in medio genuflectunt omnes, Diaconus a Thuriferario accipit Thuribulum et postquam Celebrans librum osculatus fuerit, triplici ductu (RC. VI,5) eum incensat, profunde se ante et post inclinans, thuribulum tradit Thuriferario, Ceroferarii vero statim ad Credentiam redeunt ac candelabra deponunt

22. Credo.

    Celebrans stans in medio Altaris versus ad Crucem incipit si dicendum sit Credo, stantibus post eum Diacono et Subdiacono, deinde ad Altare accedentibus et cum eo prosequentibus, ut dictum est ad Gloriam; si vero sedendum sit, accedunt ad scamnum. Ad: «Et incarnatus est... homo factus est...» caput discoopertum inclinant (C.Rit. d 1563,1; 2915,6; 3457,3). — In diebus autem Nativitatis Domini et Annuntiationis B.M.V. ad nutum Cæremoniarii Celebrans et Ministri detecto capite ante medium Altaris accedunt et in infimo gradu genuflectunt cum profunda capitis inclinatione (Nov. Cod. Rubric. 518. b), deinde iterata reverentia redeunt. Ceteri suis in locis id perficiunt. — Diaconus post verba «Crucifixus» invitante Cæremoniario vel Ceroferario primus se per breviorem ad Credentiam confert, et sumpta bursa eam ambabus manibus usque ad oculos elevatam per longiorem, cum solitis reverentiis affert ad medium Altaris, in quo explicat Corporale (RC. VI,7), et per breviorem ad scamnum redit. Si non sit sedendum, perstant iunctis manibus, ad verba paulo ante «Et incarnatus» Celebrans cum Ministris descendunt ad secundum gradum in ora suppedanei utrumque flectunt genu cum profunda capitis inclinatione (C.Rit. d 2915,6). Diaconus in suppedaneo peracta genuflexione per breviorem ad Credentiam se confert ut supra.

23. Sermo.

    Si autem sit prædicandum, Concionator finito Evangelio, seu post incensationem prædicet (RC. VI,6), Celebrans et Ministri per breviorem descendunt, ut alias, ad scamnum. Concionatori salutanti caput discooperient. Sermone sive contione expleta dicatur Credo, vel si non sit dicendum, cantetur Offertorium (C.Rit. d 1772,5; RC. VI,6).

24. Offertorium.

    Celebrans osculatur Altare ut ante orationem et cantet «Dominus vobiscum» ac «Oremus». — Diaconus facta reverentia ad dexteram Celebrantis ascendit. — Subdiaconus genuflectit in infimo gradu, ad Credentiam pergit, accipit circa humeros a Ceroferario secundo velum sericum (CE. I,10,5), ac manu sinistra Calicem cum purificatorio, Patena, hostia ac palla, — quando non dicitur Credo etiam bursa cum corporali, — velo oblongo contegit, extendensque dexteram super velum per latus Epistolæ ascendit a dextris Diaconi eique Calicem tradit (RC. VII,9). Ceroferarius primus immediate sequitur Subdiaconum portans ampullas vini et aquæ. Diaconus Celebranti patenam porrigit cum osculo prius patenæ dein manus (CE. I,16,16). Mox Subdiaconus Calicem extergit purificatorio, ampullam vini Diacono tradit, qui Calicem sinistra accipit iuxta nodum et ad beneplacitum Celebrantis vinum infundit, Subdiaconus interim ostendens ampullam aquæ Celebranti dicit: «Benedicite...», qui facto versus eam signo Crucis, dicit Orationem: «Deus qui humanæ...». Subdiaconus infundit paulum aquæ in Calicem, et de manu Diaconi accipit ampullam vini, utramque Ceroferario primo tradit. Diaconus calicem Celebranti dat, et pedem Calicis tangens seu brachium dexterum Celebrantis sustentans, cum eo dicit oculis ad Crucem elevatis: «Offerimus tibi...», quem postea positum in Altari, ut supra Palla cooperit. — Subdiacono stanti in cornu Epistolæ ponit in dextera manu patenam, quam cooperit extremitate veli ab eius humero pendentis, qui vadit post Celebrantem ante medium Altaris, et, facta genuflexione ibi stat sustinens eam elevatam usque ad finem Orationis Dominicæ (RC. VII,9).

25. Incensatio.

    Dicto a Celebrante «Veni Sanctificator...» imponit et benedicit incensum, ut ante Introitum, sed loco «Ab illo benedicaris...» recitat formulam: «Per intercessionem Beati Michaëlis...», et accipiens thuribulum e manu Diaconi, nulla facta tunc Cruci reverentia (RC. VII,10; CE. I,23,10), ter facit signum Crucis cum eo super Calicem et Hostiam simul in modum crucis, et ter circa Calicem et Hostiam, bis a dextera ad sinistram, et semel a sinistra ad dexteram, Diacono interim pedem Calicis tenente manu dextera, dispensans verba in qualibet incensatione, «Incensum istud...». Deinde facta reverentia incensat Crucem, Reliquias, si adsint, et Altare, ut supra, assistente Diacono, interim dicens: «Dirigatur, Domine, oratio mea...» etc. Cum incensatur Crux, Diaconus amovet Calicem ad partem Epistolæ, mox reponit in loco suo. Cum vero reddit thuribulum Diacono, dicit: «Accendat in nobis...» et Celebrans incensatur ab eo, triplici ductu (RC. VII, 10; CE. I,23,11.12; 23,32). Postea lavat manus ministrantibus Ceroferariis ampullam aquæ, cum pelvicula et manutergio. Subdiaconus usque ad Sanctus stat in plano ante medium Altaris, et ad «Orate fratres» Celebrantis respondet, saltem si diaconus ab incensatione nondum reversus fuerit.

26. Diaconus incensato Celebrante, si habeatur Chorus, Altari debitam facit reverentiam, et antequam Subdiaconum incenset, procedit ad incensandum Chorum comitante Thuriferario, vel Cæremoniario. Thurificatio semper incipienda est a parte, in qua dignior ex præsentibus sedet, quando Hebdomadarius non sedet in Choro, secus in parte, in qua sedet hebdomadarius (C.Rit. d 3059,25); Episcopi thurificantur triplici ductu, Dignitates et Canonici duplici ductu, inferiores unico ductu. — Thurificatio Crucis, Altaris, sacrarum Imaginum, libri Evangeliorum, Episcopi, Celebrantis, Ministrorum, Canonicorum, Beneficiatorum aliorumque de Choro et Altari, iis exceptis, qui non singillatim incensantur, perficienda est duplici ictu in quolibet ductu (C.Rit. d 3110,20; 4048,9; 4057,2). Diaconus Choro incensato revertitur ad Altare, et ibi facta reverentia ad Subdiaconum conversum, eum incensat. Si Chorus non habeatur, Diaconus immediate post Celebrantem incensat Subdiaconum et reddito thuribulo Thuriferario, ad secundum gradum ascendit et convertens se ad Thuriferarium stantem in cornu Epistolæ, ab eo thurificatur duplici ductu (RC. VII, 10). Thuriferarius postea incensat Cæremoniarium et Ceroferarios unico ductu, tandem populum stans prope aditum Presbyterii triplici ductu, in medio a parte Epistolæ et a parte Evangelii, se ante et post mediocriter inclinans (RC. VII,10).

27. Præfatio, Sanctus.

    Cum dicitur Præfatio, Diaconus et Subdiaconus stant retro post Celebrantem (RC. IV,7), Cæremoniarius vero prope librum. Antequam «Sanctus» dicitur, facta reverentia accedunt ad Altare, ubi cum Celebrante hinc inde stantes dicunt «Sanctus» et quæ sequuntur usque ad Canonem. Interim Ceroferarius parvam campanulam pulsat, etiam in Missa Sollemni (RC. VII,8; C.Rit. d 4377), inde Diaconus accedit ad sinistram Celebrantis, Subdiaconus vero stat post Celebrantem (RC. VII,11). Thuriferarius post populi incensationem, facta genuflexione, se ad Sacristiam confert, et dicto Sanctus, Acolythos cum intorticiis saltem duos, ad summum octo (RC. VIII,8; CE. II,8,68), antecedens vadit cum tburibulo et navicula et m medio Presbyterii inter illos, facta genuflexione, ad Epistolæ cornu pergit, ibíque in plano utrumque flectunt genu. Acolythi vero hinc inde a Iateribus Subdiaconi collocant se genuflexi, vel si magis commodum, ad latera Altarís (CE. II,8,68); revertuntur cum Thuriferario post Elevationem Calicis, nisi aliqui sint communicandi, tunc enim exeunt post Communionem; in diebus etiam ieiuniorum tenentur accensa usque ad Communionem (RC. VIII,8). In accessu et recessu semper unicum flectant genu (C.Rit. d 4135,3).

28. Consecratio et Elevatio.

    Thuriferarius genuflexus in cornu Epistolæ ter incensat Hostiam, cum elevatur, et similiter Calicem posito incenso in thuribulo absque benedictione, sive a Cæremoniario, síve a seipso (RC. VIII,8; CE. II,8,70). Cum Celebrans dicit: «Quam oblationem», Diaconus accedit ad eius dexteram, et ibi in superiori Altaris gradu genuflexus, cum Sacramentum elevatur, posteriorem partem planetæ elevat (RC. VIII,8; CE. I,9,5; C.Rit. d 3535,2), et quando opus est, se erigens Calicem discooperit et cooperit et cum Celebrante genuflectit. Subdiaconus manet genuflexus in loco suo. Interim dum Celebrans elevat Hostiam, Ceroferarius dextera manu pulsat campanulam ter ad unamquamque elevationem vel continuate, quousque Sacerdos deponat Hostiam super Corporale et similiter postmodum ad elevationem Calicis (RC. VIII,6), etiam in Missa Sollemni (C.Rit. d 4377). Reposito Calice Diaconus redit ad Librum, ceteri surgunt et stant in locis suis (RC. VIII,8).

29. Canon, Oratio Dominica.

    Cum Celebrans dicit: «Per quem hæc omnia...» Diaconus facta Sacramento genuflexione, accedit ad dexteram Celebrantis, et quando opus est. discooperit Calicem, et cum Celebrante adorat. Cum incipit «Pater noster», vadit retro post Celebrantem, facta prius genuflexione (RC. IX,4). — Cum dicitur: «Et dimitte nobis debita nostra...», iterata genuflexione ascendit cum Subdiacono ad Celebrantis dexteram, patenam a Subdiacono latam detegit et purificatorio extergit et dat Celebranti, illius manum osculando, et quando opus est, discooperit et cooperit Calicem. — Subdiaconus deposito velo genuflectit et descendit retro post Celebrantem; Ceroferarius ascendens cum genuflexione illud plicat et deponit (RC. X,8; CE. II,8,73). Diaconus et Subdiaconus ad latera Celebrantis simul dicunt «Agnus Dei», et ad «miserere nobis» et a dona nobis pacem» ter percutiunt pectus (C.Rit. d 3535,3).

30. Pax.

    Subdiaconus facta genuflexione redit ad locum suum post Celebrantem, Diaconus vero ad dexteram Celebrantis in ora suppedanei genuflexus, expectat pacem, et cum Celebrans recitata Oratione: «Domine Jesu Christe...» osculatur Altare, ipse se erigens simul osculatur illud extra Corporale, et a Celebrante dicente: «Pax tecum» brachiis Celebrantis sua supponens genamque suam sinistram sinistræ illius propinquans pacem recipit, ei «Et cum spiritu tuo» respondens; dein genuflectit, vertit se ad Subdiaconum retro post Celebrantem, et similiter dat ei pacem (RC. X,8; CE. II,8,75). Qui pacem dat, nullam reverentiam facit, manus quasi supra accipientis humeros ponit et suam genam sinistram sinistræ alterius appropinquat, dicendo: «Pax tecum», et se tantum pace data inclinat. Qui vero accipit pacem, brachia sua dantis brachiis supponit et genam suam sinistram sinistræ alterius adiungit respondens: «Et cum spiritu tuo», et se ante et post inclinat (CE. I,24,5; C.Rit. d 2915,7).

31. Communio.

    Diaconus et Subdiaconus a sinistris et dexteris stant infra «Donúne non sum dignus» corpore mediocriter inclinato, sed non debent dicere verba neque pectus percutere (C.Rit. d 3535,3). Profunde vero se inclinant versus Altare dum Celebrans se communicat sub utraque Specie, similiter et alii Ministri (RC. X,8).

    Subdiaconus accepta pace vadit ad dexteram Celebrantis et quando opus est, discooperit Calicem, accipit ampullam vini et infundit, quando Celebrans se purificat, Ceroferarius pelviculam, vinum et aquam ad Altare defert cum genuflexione et Subdiacono porrigit, alter Ceroferarius velum Calicis portat ad cornu Evangelii: facta in medio genuflexione et statim redit.

32. Orationes post Communionem.

    Postquam Celebrans digitos abluerit, Diaconus accepto Missali cum legili, cum Subdiacono in medio Altaris genuflectentes, defert illud ad cornu Epistolæ atque sistit in secundo gradu post Celebrantem. Subdiaconus vero accedit ad cornu Evangelii, purificat Calicem ac vestit, tandem defert ad Credentiam, facta genuflexione ante medium Altaris, et petit locum suum retro post Celebrantem.

    Celebrans recitat antiphonam Communionis et in medio versus populum cantat: «Dominus vobiscum», in cornu Epistolæ «Oremus» et Orationes. Diaconus, si Cæremoniarius desit, claudit librum (RC. XI,3), cum Celebrans et Subdiaconus se conferunt ad medium Altaris et cantato a Celebrante «Dominus vobiscum», Diaconus ita se volvit per latus suum dexterum, ut terga vertat Celebranti et manibus iunctis cantat «Ite Missa est» Celebrans stat versus populum, sed nihil dicit (NCR 473), similiter si dicendum sit «Benedicamus Domino», Diaconus vero facie ad Altare conversa canit eadem verba. In feriis Quadragesimæ, in quibus canenda est Oratio super populum, cantato a Celebrante «Oremus», Diaconus sine reverentia Altari facta, vertens se ad populum iunctis manibus absque inclinatione capitis cantat: «Humiliate capita vestra Deo» (RC. XI,3).

33. Celebrans eadem voce et modo, quo in Missis privatis, benedicit populo et dicto Evangelio ultimo discedit cum Ministris ordine et modo, quo venerat (RC. XII,7).

34. Appendix I. Sacra Communio.

    Si S. Communio administranda erit, Cæremoniarius ad Offertorium defert pyxidem ad Altare, ac prope corporale ad latus Epistolæ deponit. — Diaconus ad Offertorium et ad Consecrationem Pyxidem detegit, ac postea suo operculo contegit. — Celebrans post sumptionem Sanguinis, antequam se purificet, facta genuflexione cum Diacono et Subdiacono ante Tabernaculum apertum, cum Subdiacono e cornu Evangelii se parum convertet ad cornu Epistolæ, Diaconus pyxidem in medio ponit, operculum tollit et extra corporale collocat, omnes genuflectunt (C.Rit. d 2209,3), et Celebrans facta genuflexione capit pyxidem ad nodum, pollice et indice vero apprehendit unam particulam eamque elevatam tenens convertit se ad populum et elata voce dicit: «Ecce Agnus Dei...», quæ verba semper proferenda sunt latine (C.Rit. d 2725,5). Deinde Celebrans unicuique porrigit sacramentum, faciens cum eo signum Crucis, Diaconus a dextris sub mento Communicantium patenam (non vero patinam) tenet, Subdiaconus vero a sinistris iunctis manibus assistit. Communione peracta Celebrans cum Ministris ad Altare redit, ubi genuflectunt, Diaconus pyxidem cooperit ac in Tabernaculo reponit (RC. X,6; CE. II,29,3).

35. Appendix II. Missa Sollemnis de «Requiem».

    Altare nullo ornatu festivo, sed simpliciter, et nullis imaginibus, sed sola Cruce et sex candelabris cum cera communi paretur (CE. II,11,1). Super credentiam Calix cum parvo velo nigro tegitur, et Subdiaconus non utitur velo oblongo. Thuriferarius parabit se tantum ad Offertorium et ad elevationem Sanctissimi Sacramenti, ad introitum et ad Evangelium enim non thurificatur. Ceroferarii portant candelabra cum candelis ex cera communi. Ad Orationes Thuriferarius et Ceroferarii genuflectunt. Subdiaconus post Epistolam non osculatur manum Celebrantis, nec petit benedictionem. — Ad Sequentiam sedere possunt, sed prius eam Celebrans legere debet (C.Rit. d 2956,7), non vero cum Ministris. — Ad Evangelium Diaconus profert «Munda cor...» sed non imponitur incensum, Diaconus non petit benedictionem, non portantur luminaria, sed Ceroferarii stant iunctis manibus. Non incensatur liber, nec in fine defertur liber ad osculandum. — Subdiaconus sine velo defert Calicem, ad infusionem aquæ non petit benedictionem. — Omnia oscula reverentialia omittuntur (RC. XIII,2; C.Rit. d 4193,3), Subdiaconus non tenet Patenam, sed assistit a sinistro Celebrantis ad incensationem. Oblata, Crux, Altare incensantur ut supra, sed in fine solus Celebrans. — Ceroferarii ad «Sanctus» deferunt intorticia, at non discedunt, nisi post sumptionem Sanguinis. — Subdiaconus incensat Sanctissimum Sacramentum tempore elevationis a parte Epistolæ, sed impositio vel a Cæremoniario vel a Thuriferario fiet (CE. II,11,8). Thuriferarius, Ceroferarii et alii omnes manent genuflexi usque ad «Per omnia sæcula...» ante «Pax Domini» (ibid.). — Non datur Pax, neque percutitur pectus ad «Agnus Dei». — Ad Postcommunionem Thuriferarius et Ceroferarii genuflectunt. Diaconus cantat: «Requiescant in pace» versus ad Altare, quod Celebrans non recitat (NCR 473). — Cetera ut in aliis Missis.

Polycarpus Radò, Enchiridion liturgicum

Romæ, Herder, 1961 - Vol. I, Pagg. 390-401